بر پایۀ صحیفه سجادیه، انسان در خلقت خویش، از ویژگیهایی برخوردار شده، که به طبع بر همۀ رفتار وی اثرگذار است. مهم‌ترین ویژگی انسان، ضعف اوست. در عین حال که خداوند انسان را به شکل وشمایل نیکو آفریده، بدن انسان از ضعف وسستی پدید شده است. انسان از نطفه ای پست و ناچیز آفریده شده است. بدین سان، حقیقت وجود انسان عین فقر و نیاز به خدا، و خدا غنی مطلق است. ضعف انسان، تنها شامل ضعف بدن وی نیست؛ بلکه نفس یا همان روح انسان هم ضعیف است. انسان بنده‌ای ناتوان در عمل و بزرگ در آرزو ست. او همیشه در گرو اعمال و اسیر نفس خود است. انسان در اثر همین ضعف نفس، برگزیننده باطل است. نفس انسان از شیطان پیروی کرده، انسان را فریب داده و به کژراهه می‌کشد.

مضمون ضعف انسان را افزون بر صحیفۀ سجادیه، می‌توان در دیگر دعاهای منسوب به امام زین العابدین (ع) همچون «دعای حَزین» هم بازدید. چنان که ابن فَهْد حِلّی دریافته، در دعای حزین از 4 دشمن اصلی بشر به کنایه یاد شده است: هوای نفس، دشمنان بیرونی، دنیا و نفس اماره.  ابن فهد می‌کوشد یادکرد این دشمنان را با نقش مایۀ اصلی دعا ـ پناه‌جویی از خدا ـ مرتبط سازد. آن گاه با نظر به این حقیقت که پناه‌جویی تنها در مقام رویارویی با دشمنان معنادار است و رویارویی با دشمنان هم نیازمند سلاح است، به تفسیر روایت مشهوری که دعا را «سلاح مؤمن» و پناهگاه وی در برابر دشمنان می‌خواند، راه می‌جوید.

باری، از جملۀ پیامدهای این ضعف جسم و ضعف نفس، عجز و ناتوانی انسان در شکر نعمت است انسان به واسطۀ ناسپاسی خدا از مرز انسانیت خارج می‌شود و به مرحلۀ حیوانی می‌رسد. ضعف نفس، موجب کندی فرد از شتاب به سوی مواعد اولیاء الاهی ، و درخواست حاجت از غیر خدا می‌شود . سرآخر نیز، فرد را به سوی دوزخ می‌کشاند.

بصیرت سیاسی_اجتماعی در کلام امام سجاد(علیه السلام) و صحیفه سجادیه

إِذَا نُعِيَ إِلَيْهِ مَيِّتٌ، أَوْ ذَكَرَ الْمَوْت :َ

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اكْفِنَا طُولَ الْأَمَلِ، وَ قَصِّرْهُ عَنَّا بِصِدْقِ الْعَمَلِ حَتَّى لَا نُؤَمِّلَ اسْتِتْمَامَ سَاعَةٍ بَعْدَ سَاعَةٍ، وَ لَا اسْتِيفَاءَ يَوْمٍ بَعْدَ يَوْمٍ، وَ لَا اتِّصَالَ نَفَسٍ بِنَفَسٍ………

خدايا، بر محمد و خاندانش درود فرست و ما را از آرزوي دور و دراز نگه‌دار، و چنان كن با درستكاري دست آرزوها از ما كوتاه شود، تا ما را اميد آن نباشد كه ساعتي را پس از ساعتي به پايان بريم، و روزي را پس از روزي به سر آوريم، و نَفَسي را به نَفَسي پيوند زنيم، و از پسِ يك گام، گام ديگري برداريم.

ما را از فريب آرزوها به سلامت دارد و از بدي‌هاي آنها ايمن ساز، و مرگ را پيش روي ما مجسّم بدار و بر ما مپسند كه لحظه‌اي از ياد آن تهي گرديم…

حضرت آقا خامنه ای (مدظله العالی):

امام سجاد به تعلیم و تغییر اخلاق در جامعه‌ى اسلامى کمر بست. چرا؟ چون طبق تحلیل آن امام بزرگوار، بخش مهمى از مشکلات اساسى دنیاى اسلام که به فاجعه‌ کربلا انجامید، ناشى از انحطاط و فساد اخلاق مردم بود. اگر مردم از اخلاق اسلامى برخوردار بودند، یزید و ابن‌زیاد و عمر سعد و دیگران نمى‌توانستند آن فاجعه را بیافرینند. اگر مردم آن‌طور پست نشده بودند، آن‌طور به خاک نچسبیده بودند، آن‌طور از آرمان‌ها دور نشده بودند و رذایل بر آن‌ها حاکم نمى‌بود، ممکن نبود حکومت‌ها- ولو فاسد باشند؛ ولو بى‌دین و جائر باشند- بتوانند مردم را به ایجاد چنان فاجعه‌ى عظیمى، یعنى کشتن پسر پیغمبر و پسر فاطمه‌ى زهرا سلام‌الله‌علیها وادار کنند. مگر این شوخى است!؟ یک ملت، وقتى منشأ همه‌ مفاسد خواهد شد که اخلاق او خراب شود. این را امام سجاد علیه‌الصلاةوالسلام در چهره‌ى جامعه‌ى اسلامى تفحص کرد و کمر بست به این‌که این چهره را از این زشتى پاک کند و اخلاق را نیکو گرداند. لذا، دعاى مکارم‌الاخلاق دعاست؛ اما درس است. صحیفه‌ىسجادیه دعاست؛ اما درس است.

من به شما جوانان توصیه مى‌کنم که بروید صحیفه‌ى سجادیه را بخوانید و در آن تدبر کنید. خواندن بى‌توجه و بى‌تدبر کافى نیست. با تدبر خواهید دید که هریک از دعاهاى این صحیفه‌ى سجادیه و همین دعاى مکارم‌الاخلاق، یک کتاب درس زندگى و درس اخلاق است.